در این مقاله قصد داریم در زمینه انواع شاخه‌های حسابداری مثل حسابداری تولیدی، حسابداری صنعتی و حسابداری مدیریت صحبت کنیم. در ابتدا لازم دانستیم که توضیح مختصری درباره حسابداری و اصول اولیه این علم کاربردی برای کسب‌وکارها داشته باشیم.
حسابداری چیست؟
حسابداری در اصل یک سیستم است که توسط آن اطلاعات لازم مالی جمع آوری، طبقه بندی شده و در نهایت با تهیه و ارائه‌ی گزارشات مالی و صورت وضعیت حساب‌ها به طرق گوناگون مدیران شرکت‌ها و سازمان‌ها را برای اتخاذ تصمیمات درست در جهت پیشبرد اهداف آن شرکت یا سازمان یاری می‌کند. در این جا به پاره‌ای توضیحات درباره‌ی حسابداری تولیدی خواهیم پرداخت.
حسابداری چیست؟
حسابداری تولیدی (Manufacturing accounting)
حسابداری تولیدی به ارزیابی موجودی کالاها و هزینه‌های مرتبط با کالای فروخته شده است. این ارزیابی از میزان هزینه مواد اولیه، هزینه کارهای انجام شده طی فرآیند ساخت کالا یا مواد اولیه و در پایان محاسبه بهای تمام شده‌ی ساخت کالا یا مواد اولیه است. که در پایان هر دوره مالی در ترازنامه ثبت می‌شود.
در حسابداری تولیدی هرگاه فرآیندی جهت ساخت یا تعمیر مواد اولیه و کالا صورت گیرد تولید نامیده می‌شود. حال این تولید می‌تواند تولید یک کالای ساخته شده کامل یا تولید مواد اولیه جهت تولیدات بعدی باشد.
برای اینکه بهتر متوجه شوید یک مثال می‌زنیم. به عنوان مثال در صنایع چوبی با استفاده از ماده اولیه چوب و اتصال این قطعات یک میز یا صندلی تولید می‌شود که به این تولید، کالای ساخته شده می‌گوییم. ولی مثلا سنگ آهن که ماده اولیه ذوب آهن است طی فرآیندی این سنگ آهن تبدیل به ورقه‌های آهنی می‌شود این نیز یک تولید است منتها تولید ماده اولیه برای تولیدات بعدی.
با این توضیحات نتیجه می‌گیریم که در حسابداری تولیدی با توجه به رویدادهای مالی انجام شده نشان می‌دهد که تولید صورت گرفته است و باید از حساب کالای در جریان ساخت استفاده شود. لذا هزینه مواد اولیه، هزینه دستمزد و سربار ساخت و همچنین هزینه کالای در جریان ساخت در اول دوره بدهکار منظور می‌گردد. اگر کالا به شکل کامل ساخته شده باشد و به انبار برود عملیات حسابداری کالای ساخته شده به این شکل درج می‌شود.
حساب کالای ساخته شده (بدهکار) ***
حساب کالای در جریان ساخت (بستانکار) ***
و به عنوان موجودی کالای اول دوره ثبت می‌گردد. در صورت فروش این کالا، بهای تمام شده کالای فروش رفته به حساب آمده و بستانکار می‌شود.
در کل می‌توان گفت حسابداری تولیدی همانند حسابداری مالی است. منتها با یک سری تفاوت‌ها که مهمترین آن تعیین بهای تمام شده کالا یا مواد اولیه ساخته شده است
برای تعیین بهای تمام شده کالا یا مواد اولیه ساخته شده نیاز به محاسبه فعالیت‌های انجام شده داریم که عبارتند از :
- هزینه مستقیم (هزینه مواد اولیه )
- هزینه سربار (شامل هزینه‌های غیر مستقیم، هزینه سوخت و انرژی و …)
- هزینه دستمزد (حقوق و دستمزد کارگران و مدیران تولید)
حسابداری صنعتی / بهای تمام شده (Cost Accounting)
بر اساس تعریف انجمن ملی حسابداری آمریکا، حسابداری صنعتی عبارتست از:
«رویه‌های منظم برای ثبت و گزارش قیمت تمام شده کالای ساخته شده و خدمات انجام گرفته. این سیستم شامل روش‌هایی برای تشخیص، تخصیص، جمع آوری و طبقه‌بندی، ثبت و گزارش هزینه‌های واقعی تولید و مقایسه آن با هزینه‌های استاندار است.»
در کشور ایران از حسابداری صنعتی با نام‌های حسابداری بهای تمام شده یا حسابداری هزینه و قیمت تمام شده یاد می‌شود.
در کل می‌توان گفت حسابداری صنعتی شامل شبکه ای از مفاهیم، روش‌های شناسایی، اندازه گیری، طبقه بندی، تشخیص و تجمیع، گزارش کردن هزینه‌ها و مقایسه آن با بودجه و استانداردها است.
با توجه به اطلاعات به دست آمده از حسابداری صنعتی مدیران سازمان‌ها می‌توانند عملکرد واقعی سیستم تولیدی را شناسایی و برای برنامه‌های آتی که شامل ساخت یا خرید کالا، توسعه فعالیت یا توقف تولید، قبول سفارشات جدید و یا رد آن‌ها است برنامه ریزی درست و صحیح داشته باشند.
حسابداری صنعتی و عوامل تشکیل دهنده‌ی هزینه‌های تولید
در حسابداری صنعتی منظور از هزینه‌ها همان مقدار پولی ست که منابع اقتصادی برای رسیدن به هدف تعیین شده در آینده مصرف می‌کند.
حال در این جا به عوامل تشکیل دهنده هزینه‌های تولید اشاره می‌کنیم:
هزینه مواد مستقیم: همان هزینه مواد اولیه است که در تولید کالا و یا ارائه خدمات به کار می‌رود. مثل چوب در تولیدات چوبی و فولاد در صنایع ریخته گری.
هزینه دستمزد مستقیم: به هزینه‌های مربوط به حقوق و دستمزد کارگرانی که به طور مستقیم در تولید کالا یا ارائه خدمت نقش داشته اند اطلاق می‌گردد.
هزینه سربار کارخانه: سربار کارخانه یا هزینه‌های عمومی و یا غیر مستقیم تولید که شامل تمامی هزینه‌های تولید به غیر از هزینه‌ی مواد مستقیم و هزینه‌ی دستمزد مستقیم است.
به عنوان مثال هزینه‌ی بیمه‌ی کارخانه، هزینه‌ی سوخت و روشنایی کارخانه، هزینه‌ی اجاره‌ی ساختمان، هزینه‌ی تعمیرات، هزینه‌ی استهلاک ماشین آلات و تجهیزات و دیگر هزینه‌ها جزء هزینه‌ی سربار کارخانه می‌باشند.
اصول پایه‌ای حسابداری صنعتی
- حسابداری هزینه‌های آشکار و پنهان
- حسابداری هزینه‌های غیر مستقیم و سربار کارخانه
- حسابداری هزینه‌هایی که در گذشته صورت گرفته اند و یا پیش بینی هزینه‌های آتی
- حسابداری هزینه‌ها بر حسب چرخه و عمر محصولات و کالاها
برای درک درست حسابداری صنعتی در این جا لازم دانستیم به تفاوت دو سیستم حسابداری مالی و حسابداری صنعتی بپردازیم:
تفاوت دو سیستم حسابداری مالی و حسابداری صنعتی
- در حسابداری مالی به تهیه‌ی صورت سود و زیان، صورت وضعیت گردش وجوه نقد و گزارشات برون سازمانی می‌پردازیم در حالی که هدف حسابداری صنعتی فراهم کردن جزئیات اطلاعات مربوط به قیمت تمام شده برای استفاده در درون سازمان است.
- در حسابداری مالی گردآوری، ثبت و گزارش رویدادهای مالی در چهار چوب قوانین مدون حسابداری از الزامات قانونی است. اما در حسابداری صنعتی این الزامات قانونی شامل گردآوری هزینه‌ها و گزارش اطلاعات درباره‌ی بهای تمام شده است.
- در حسابداری مالی هدف از تجزیه و تحلیل حساب‌ها ارائه نتیجه‌ی عملکرد یک سازمان یا مؤسسه برای یک دوره‌ی مالی می‌باشد ولی در حسابداری صنعتی هدف از تجزیه و تحلیل هزینه‌ها و در آمدها برای ارائه جزئیات کامل از این روادید برای هر محصول و یا هر مرحله تولید است.
- دوره‌های گزارش‌دهی در حسابداری مالی ماهیانه، فصلی یا سالانه است اما در حسابداری صنعتی این گزارشات به صورت مداوم و مستمر صورت می‌گیرد.
- کنترل حساب‌ها و رویدادهای مالی در حسابداری مالی برای مدیریت جنبه‌ی کنترلی ندارد اما در حسابداری صنعتی از این طریق به ایجاد سیستم‌های هزینه‌یابی استاندارد جهت بودجه بندی صورت گرفته و به مدیریت برای کنترل امور سازمان تأمین می‌گردد.
- نوع صورت‌های مالی نیز در حسابداری مالی و صنعتی متفاوت است. در حسابداری مالی صورت‌های مالی شامل ترازنامه، سود و زیان، صورت وضعیت گردش وجوه نقد و در حسابداری صنعتی گزارش‌های مالی تهیه شده چهارچوب خاصی ندارد.
مزایای حسابداری صنعتی
- کاهش هزینه‌ها
- کنترل موجودی واحدها
- اتخاذ تصمیمات درست و اصولی برای تولید بهتر و بیشتر
- قیمت گذاری بهای تمام شده‌ی کالاها و خدمات انجام شده
البته بهتر است بدانید که کاربرد حسابداری صنعتی تنها برای کارخانجات و صنایع تولیدی نمی‌باشد. بلکه اکثر مؤسسات، بانک‌ها، شرکت‌های بیمه، شرکت‌های حمل و نقل، شرکت‌های هواپیمایی، عمده فروشی‌ها، دانشگاه‌ها و بیمارستان‌ها نیز می‌توانند با استفاده از حسابداری صنعتی و بهای تمام شده برای مدیریت بهتر هزینه‌ها بهره‌مند گردند.
حسابداری شرکتی
یکی دیگر از شاخه‌های حسابداری، حسابداری شرکتی است. شاید در ابتدا فکر کنید که منظور از حسابداری شرکتی همان حسابداری مدیریتی است، اما بهتر است بدانید که حسابداری شرکتی یک روش نوین و جداگانه از حسابداری مدیریتی است.
با به کار گیری روش‌های علمی حسابداری زمینه‌های لازم جهت رشد اقتصادی و بازرگانی شرکت‌ها و سازمان‌ها میسر گشته است. به دلیل پیشرفت علم و تکنولوژی و گسترش حجم معاملات و مبادلات مالی، دیگر روش‌های سنتی و دستی جوابگوی نیازهای حسابداران و مدیران سازمان‌ها نیست.
وظایف حسابداری شرکتی
- تهیه صورت وضعیت وجوه نقد و گردش حساب‌ها
- تجزیه و تحلیل نتایج امور مالی شرکت‌ها
- تنظیم حقوق کارمندان
- آماده سازی ترازنامه و حسابرسی
تفاوت حسابداری شرکتی با حسابداری مدیریتی
حسابداری شرکتی یک نرم افزار و ابزار برای ایجاد صورت‌های مالی و همچنین تجزیه و تحلیل داده است که برای ارزیابی عملکرد یک شرکت انجام می‌گیرد.
به کمک حسابداری شرکتی مدیر یا مدیران شرکت‌ها می‌توانند پیش بینی‌های لازم را برای ادامه فعالیت و ریسک کردن جهت بالا بردن سرمایه گذاری را مشخص کند. از مزایای حسابداری شرکتی می‌توان به این مورد اشاره کرد که با استفاده از این نوع حسابداری زمینه‌های لازم برای رقابت درست در بازار فراهم می‌آید.
مزایای حسابداری شرکتی
به دلیل پیشرفت‌های صورت گرفته، نرم افزارهای مختلف حسابداری شرکتی در بازار موجود است و هر کدام دارای قابلیت‌های متفاوت و متنوعی با توجه به نوع کسب‌وکار و فعالیت‌ها هستند. اما در کل مزایای حسابداری شرکتی شامل موارد زیر است:
- ثبت عملیات خرید و فروش
- ثبت حساب‌های دریافتی و حساب‌های قابل پرداخت
- تهیه‌ی دفتر کل
- محاسبه‌ی حقوق و دستمزد
- محاسبه‌ی سود و زیان شرکت‌ها
- طبقه‌بندی حساب‌ها و ارائه‌ی گزارشات مدیریتی
- مدیریت اسناد و فاکتورهای مالی
- گزارش گیری از سود و زیان سازمان‌ها و شرکت‌ها به صورت دوره‌های ماهانه، فصلی و سالانه
در کل حسابداری شرکتی می‌تواند خرید و فروش، موجودی، حقوق و دستمزد و … را به شکل علمی مدیریت کند.
حسابداری شرکتی خود بر حسب نوع فعالیت‌ها به چند گروه تقسیم می‌شود که عبارتند از:
- حسابداری شرکتی تولیدی
- حسابداری شرکتی پیمانکاری
- حسابداری شرکتی خدماتی
- حسابداری شرکتی بازرگانی
- حسابداری شرکتی پخش
نکات کلیدی در حسابداری صنعتی و حسابداری تولیدی
به دلیل بالا بودن حجم مبادلات و معاملات مالی در کارخانه‌ها، مؤسسات تولیدی و صنعتی حسابداری و حسابرسی حساس تر و دشوارتر خواهد بود. در این جا لازم دانستیم نکات ضروری و پراهمیتی را که برای استقرار سیستم حسابداری صنعتی و حسابداری تولیدی جهت حصول فعالیت‌های اقتصادی بزرگ در حوزه صنعت و تولید اشاره نماییم:
- مشخص نمودن ماهیت فعالیت‌ها: برای این کار می‌توان از کارشناسان خبره و مهندسین بخش فنی کمک گرفت تا به طور دقیق تمامی فعالیت‌ها را از یکدیگر تفکیک و جدا نمایند.
- ماشین آلات و تجهیزات: مشخص نمودن و تهیه ماشین آلات و تجهیزات لازم برای فعالیت اقتصادی چه صنعتی، خدماتی و تولیدی.
- تعریف ایستگاه کاری: به دلیل گسترده بودن یک سری فعالیت‌های اقتصادی نیاز است که بخش‌های تولیدی و دفتری از همدیگر تفکیک شوند با استفاده از حسابداری صنعتی و تولیدی تصمیمات لازمه به نحو احسن صورت خواهد گرفت.
- تعریف و مشخص نمودن فرآیند تولید کالا و مواد اولیه و همچنین خدمات.
- تهیه‌ی فرمول ساخت کالا یا خدمات: با کمک نرم افزار حسابداری تولیدی امکانات لازم برای تولید کالا و نحوه نگهداری درست فرمول ساخت کالا به راحتی در اختیار مدیران و تولید کنندگان قرار گرفته و در محل امنی نگهداری خواهد شد.
- تعریف درست و دقیق مراکز هزینه‌ها، پشتیبانی و اداری: با تفکیک و جداسازی این بخش‌ها می‌توان به راحتی گزارشات مربوط به هر قسمت را به طور دقیق و منظم تهیه نمود.
- تعیین روش مشخص برای تهیه گزارشات مربوط به بهای تمام شده کالاها و مواد اولیه ساخته شده.
- محاسبه استاندارد بهای تمام شده.
- صدور سند حسابداری بهای تمام شده کالاها و خدمات.
حسابداری عمومی (Public Accounting)
حسابداری عمومی بیش از هر چیزی اشاره به کسب و کارهایی دارد که به ارائه خدمات حسابداری می‌پردازند. ارائه خدمات حسابداری، حسابرسی و مالیاتی از جمله مهمترین این موارد محسوب می‌شوند. آن‌ها معمولا با تهیه صورت مالی و گزارشات بااهمیت، حسابرسی صورت‌های مالی مشتریان و تهیه گزارش‌های مالیاتی به ارائه خدمات به مشتریان خود می‌پردازند.
اما فرقی که بین حسابداران عمومی و خصوصی وجود دارد این است که یک حسابدار عمومی با توجه به تعدد مشتریان در صنایع مختلف، تجربه‌های بیشتری را کسب می‌کنند اما معمولا یک حسابدار خصوصی به صنعتی خاص محدود می‌شود. در ضمن حسابدار عمومی می‌تواند به تجزیه و تحلیل سیستم‌های حسابداری و جمع آوری مدارک و تعیین صحت و سقم آن‌ها بپردازد و اطلاعات کافی را در مورد استانداردهای حسابداری دارد. اما یک حسابدار خصوصی بیشتر در زمینه پردازش تمامی عملیات مالی تبحر دارد.
حسابداری مالیاتی (Tax Accounting)
در حسابداری مالیاتی فرد تنها بر روی مباحث مالیات و حسابداری امور مالیاتی تمرکز می‌کند. امروزه اهمیت موضوعات مالیاتی به اندازه‌ای است که رسیدگی به آن تخصص خاص خود را می‌طلبد. این موضوع از اهمیت و حساسیت بسیار زیادی برخوردار است و هرگونه خطا و اشتباه منجر به جریمه‌های سنگین مالیاتی خواهد بود.
چیزی که مشخص است این است که یک حسابدار مالیاتی باید علاوه بر داشتن مهارت در حوزه مالی و عملیات حسابداری، باید از قوانین مالیاتی( به خصوص مالیات مستقیم) نیز مطلع باشد.
حسابداری دولتی (Governmental accounting)
در بحث حسابداری دولتی اسناد مالی برای ارائه به دولت بررسی و موردتایید قرار می‌گیرند. در واقع حسابداران دولتی با بررسی حساب‌ها مشخص می‌کنند که آیا تخلفی صورت گرفته یا خیر و یا حتی بدهکاری‌های مالیاتی در حساب‌ها وجود دارد یا ندارد. در ضمن در بحث حسابداری دولتی گزارش بودجه و تمامی عملیات مالی دستگاه‌های اجرایی زیرمجموعه دولت جمع آوری، ثبت و گزارش می‌شوند.
اگر شما به حسابداری دولتی علاقه مند باشید می‌توانید مشاغلی مثل حسابرس مالیاتی، حسابدار دولتی، حسابدار رسمی و یا نماینده اجرایی خزانه داری را انتخاب کنید.
حسابرسی (Auditing)
در فرایند حسابرسی به صورت‌های مالی یک سازمان و یا موسسه رسیدگی می‌شود که توسط یک شرکت حسابداری انجام می‌گیرد. این شرکت‌ها سیستم‌های کنترل داخلی را مورد بررسی قرار می‌دهند و تمامی اسناد و مدارک و صورت‌های مالی را مطالعه می‌کنند. در واقع یک حسابرس تلاش می‌کند به شکل جستجوگرایانه تمامی شواهد و مدارک را بررسی نماید.
چیزی که حسابداری و حسابرسی را با هم متفاوت می‌کند این است که حسابرسی نتایج عملیات حسابداری و مالی را مورد بررسی قرار می‌دهد تا خطا و یا تقلبی رخ نداده باشد.
حسابداری مالی (Financial Accounting)
در حسابداری مالی همانطور که از اسمش پیداست اطلاعات مالی تهیه و به کارکنان شرکت، سهامداران و یا سازمان‌های دولتی ارائه می‌شود. حسابداری مالی مختص شرکت خاصی نیست و در تمامی سازمان‌های تولیدی، بازرگانی و خدماتی مورد استفاده است. چنین اطلاعاتی در تصمیم‌گیری‌های اقتصادی و همچنین برنامه ریزی‌های آینده مورد استفاده قرار می‌گیرد.
حسابداری حقوقی (Forensic Accounting)
حسابداری حقوقی که از آن با عنوان حسابداری قضایی نیز یاد می‌شود، ترکیبی از حسابداری، حسابرسی و تحقیق و بررسی است. در حسابداری حقوقی که فعالیت‌های افراد و مشاغل بررسی می‌شود، گزارش‌های خاصی برای مراکز امنیتی، ادارات پلیس یا بانک‌ها ارائه می‌شود. چنین گزارش‌هایی در موارد اختلاس و کلاهبرداری مور توجه قرار می‌گیرد.
حسابداری مدیریت (Managerial Accounting)
حسابداری مدیریت ارائه اطلاعات و تجریه و تحلیل فعالیت‌ها و عملیات مالی است که به شکل گزارش‌های کاربردی در اختیار مدیران ارشد قرار می‌گیرد. هیات مدیره هم این اطلاعات را بررسی و برای تصمیم‌گیری‌های بعدی مورد استفاده قرار می‌دهند. افرادی که حسابداری مدیریت را انجام می‌دهند در شرکت از جایگاه بالایی برخوردارند و به نسبت حقوق بیشتری هم دریافت می‌کنند.
حسابداری مدیریت را می‌توان تاثیرگذار ترین نوع حسابداری بر کسب و کارهای متوسط و بزرگ درنظر گرفت. حسابداری مدیریت کاربردهای زیادی دارد و می‌توان از آن به عنوان یک عامل قدرتمند برای برنامه‌ریزی استفاده کرد. نمودارها، پیش‌بینی‌ها و تجزیه و تحلیل‌های مالی هم در چنین گزارشاتی می‌تواند در تصمیم‌گیری‌ها بسیار کاربردی باشد. شناسایی مشکلات و ارائه راه‌حل‌های متناسب با آن نیز از دیگر کاربردهای این شاخه از حسابداری است.
